Goli otok je ostrvo u Jadranskom moru (nekadašnja Jugoslavija, današnja Hrvatska), na kome se nalazio zatvor (logor) za političke zatvorenike u periodu od 1949. do 1956. godine, i upravo taj period je najozloglašeniji u istoriji ovog mesta, iako je Goli otok nastavio da funkcioniše kao kazneno-popravni zavod u kome su kaznu služili obični kriminalci sve do 1989. Logor je počeo sa radom posle ideološkog raskida između Tita i Staljina (1948), kada je došlo do drastičnog pogoršanja odnosa između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza i kada je počeo progon svih lica za kojа se verovalo da su ostala lojalna SSSR-u. Povoljan geografski položaj, prirodna morska barijera koja je otežavala bekstvo, kao i udaljenost od granice u slučaju potencijalnog napada od strane SSSR-a, igrali su odlučujuću ulogu u odabiru ovog mesta za logor (Ime je dobio usled prirodno siromašne vegetacije,, „goli otok“ (eng. barren island) bukvalno znači golo ostrvo, ostrvo bez ičega). Punih sedam godina Goli otok je služio za interniranje političkih protivnika, odnosno sve do vremena kada su se odnosi između Jugoslavije i SSSR-a (posle donošenja Moskovske i Beogradske deklaracije) konačno popravili, a glavni talas progonа „informbiroovaca“ (IB) i „staljinista“ prestao.
Na „Golom otoku“ se su bile zatvarane raznorodne grupe - intelektualci, radnici, članovi partije i svi oni za koje se verovalo da su podržavali rezoluciju Informbiroa kojom je na zasedanju Kominforma u Bukureštu (1948) osuđena Komunistička partija Jugoslavije. U logoru su se pored političkih zatvorenika (činili su ogromnu većinu), nalazili i drugi zatvorenici koji su na Goli otok poslati radi izdržavanja „regularne“ kazne (uglavnom su u pitanju bili ozbiljniji kriminalci, a među njima i oni osuđeni na smrtnu kaznu). Podaci o tačnom broju logoraša nisu nikada precizno utvrđeni. „U Državnom arhivu Hrvatske postoji spisak zatvorenika koji je napravila savezna UDBA, a na kome se nalazi 16.101 imena zatočenika i zatočenica, od kojih su najčešće bili Srbi (44%), Crnogorci (21,5%) i Hrvati(16%). Ukupno je, po tom spisku, u svim logorima za informbiroovce na razne načine (ubistvo, samoubistvo, prirodna smrt) život izgubilo 413 osoba“[1]. Najviše umrlih bilo je od iscrpljenosti i loših uslova života. Prema kažnjenicima se nije primenjivala smrtna kazna. Krivično delo za koje su zatvorenici bili osuđivani je bilo „neprijateljski rad na liniji IB-a“. „Da nije bilo Golog otoka, cela zemlja bi bila Goli otok“- slikovite su reči Anta Raštegorca, upravnika Golog otoka u pismu V. Dedijeru, koje svedoče o ozbiljnosti sa kojom se pretnja antisistemskog i prosovjetskog elementa tretirala u političkom vrhu Jugoslavije.
Na Golom otoku je postojao razrađen sistem kažnjavanja i među najpoznatije spadao je „topli zec“- „novopridošli robijaš vezanih očiju prolazi kroz špalir logoraša koji ga divljački tuku do iznemoglosti ne bi li sebe abolirali; ’tiganj’- kažnjenik vezan za stolicu danima sedi na užarenom Suncu bez vode; ’labud’- dve grede od po 12 metara spojene su debelim daskama na koje se tovare komadi klesanog kamena koje zatvorenici nose i po nekoliko kilometara.“ (S. Cvetković, Između srpa i čekića, p. 380.)
Tokom boravka u logoru, zatvorenici su među sobom razvili poseban jezik kojim se vršila klasifikacija tipa zatvorenika, o čemu piše S. Cvetković. „Biti ’reponja’ značilo je da se još nisi revidirao i da ne želiš da otkriješ imena informbiroovaca na slobodi; ’dvomotorac’- je bio nadimak za lice koje je bilo povratnik u logor, obično kažnjavano najtežim kaznama i izloženo opštem preziru i torturi.“ (S. Cvetković, Između srpa i čekića, p. 380.)
U kasnijim godinama, pisanje i javno govorenje o iskustvima proživljenim na Golom otoku povlačilo je za sobom određene reperkusije. „Po otpuštanju sa robije, izraz ‘Goli otok’ i ’golootočanin’ bili su najstrože zabranjeni pod pretnjom ponovnog slanja u zatvor, pa su bivši logoraši smislili eufemizam ’Havaji’ i ’Havajac’.“ (S. Cvetković, Između srpa i čekića, p. 381.) Ipak, zvaničan i sistemski progon „informbiroovaca“ je prestao sa nestankom pretnje od SSSR-a, nekoliko godina posle Staljinove smrti.
Poznatiji zatvorenici na Golom otoku bili su Dragoslav Mihailović (pisac), Vlado Dapčević (revolucionar i disident), Aleksandar Popović (pisac), Borislav Mihajlović Mihiz (pisac), Dragoljub Mićunović (političar), Šaban Bajramović (muzičar).
[1] http://www.noviplamen.net/dosije-o-golom-otoku/
