Zbirka „Jugoslovenski informbiroovci u Pragu” predstavlja izbor originalnih materijala, koji svedoče o aktivnostima jugoslovenske radikalne levičarske emigrantske grupe u Pragu tokom perioda 1971-1976. godine. Zbirku je osnovao Ivan Sinanovič, jedna od vodećih ličnosti jugoslovenskog informbiroovskog pokreta u Pragu. Sinanovič je 2011. godine bezuslovno predao zbirku češkom istoričaru Ondržeju Vojtjehovskom, koji je doktorirao na temu jugoslovenske informbiroovske emigracije u Pragu.
U junu 1948. godine, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) zvanično je izbačena iz Informbiroa, međunarodnog komunističkog foruma kojem je dominirao Sovjetski Savez, pod optužbom, između ostalog, za nacionalizam i „anti-sovjetski stav”. U suštini, odlučujući faktori koji su doveli do izbacivanja Jugoslavije podrazumevali su njene teritorijalne ambicije prema Trstu i Albaniji, i njenu snažnu podršku komunistima u Grčkom građanskom ratu, što je bilo u suprotnosti sa Staljinovim nagodbama sa Zapadom.
Nakon što je usvojena Rezolucija Informbiroa, Titova vlada je počela da potiskuje potencijalne staljinističke pretnje. Zbog toga su mnoge pristalice Rezolucije Informbiroa prebegle u obližnje zemlje Istočnog bloka. Mnogi emigranti su se infiltrirali nazad u Jugoslaviju kako bi pokušali da podstaknu pobunu. Tokom ovog perioda unutrašnje nestabilnosti i paranoje, hiljade navodnih staljinista je proganjano u Jugoslaviji, od kojih su mnogi poslati u zatvorske logore.
Posle smrti Staljina 1953. godine, počelo je ponovno zbližavanje Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom pod Hruščovim. Sovjetski Savez je bio spreman da odvrati Jugoslaviju od približavanja Zapadu, pa je tako prihvatao njen alternativniji i tržištu blagonakloniji oblik komunizma, dok je u isto vreme i sam usvajao umerenije reforme.
Pre raskola između Tita i Staljina, u Čehoslovačkoj je permanentno živelo oko 4000 Jugoslovena. Neki od njih su došli pre rata kao studenti, neki su došli tokom rata kao poljoprivredni i industrijski radnici, dok su neki bili zatočenici u nacističkim logorima. Većina pripadnika jugoslovenske dijaspore bila je neutralna povodom Rezolucije Informbiroa, s obzirom da su njihovi dugoročni planovi bili da ostanu u Čehoslovačkoj.
Međutim, to nije bio slučaj i sa znatnom manjinom Jugoslovena, većinom diplomata i predstavnika jugoslovenskih preduzeća i institucija, zajedno sa još nekoliko stotina posleratnih studenata. Pripadnici ovih grupa su bili poslati u Čehoslovačku u posleratnom periodu (1945-1947.) i, kako bi mogli da žive u inostranstvu, morali su da se pridržavaju raznih kriterijuma koje je uspostavila jugoslovenska vlada. Ovi ljudi su često bili članovi partije, što je značilo da su njihovi stavovi bili strogo usklađeni sa stavovima jugoslovenske vlade. Pored toga, njhovo vreme u Čehoslovačkoj bilo je izvesno privremenog karaktera za razliku od ostalih jugoslovenskih emigranata. Kombinacija ovih faktora uticala je da ove grupe budu daleko više pogođene raskolom između Jugoslavije i ostatka Istočnog bloka.
Deo jugoslovenske emigrantske zajednice u Čehoslovačkoj koji je podržavao Rezoluciju Informbiroa organizovao se u bliskom kontaktu sa centralnim aparatom Komunističke partije Čehoslovačke (KPČ). Sebe su nazivali jugoslovenskim komunistima ili jugoslovenskim revolucionarima, a nezvanično su prihvatili i naziv „informbiroovci”. Iz sigurnosnih razloga koji su ukazivali na moguću infiltraciju jugoslovenskih tajnih agenata, ova grupa je obuhvatala samo mali broj politički aktivnih osoba. Zbog toga su mnogi odbijeni da postanu njeni članovi. Bilo je oko 150 aktivnih članova grupe, ali je značajnije političke aktivnosti, koje su podrazumevale radio emitovanje i distribuciju propagandnog materijala, vodila manja skupina od oko 30 ljudi.
Aktivnosti jugoslovenskih informbiroovaca u Pragu se mogu podeliti na tri perioda:
1) Godine sovjetsko-jugoslovenske tenzije (1948-1954.) bile su period tokom kojeg je njihov aktivizam u Čehoslovačkoj bio najizraženiji i najznačajniji. Emigrantska organizacija je blisko sarađivala sa centralnim aparatom KPČ, dok su protivnici Tita postali predmet takozvane „visoke politike”. Glavna aktivnost informbiroovca u Pragu je bilo izdavanje novinskog lista „Nova borba”, koji je izlazio od 1948. do 1954. godine. Zvanično ga je štampala štamparija KPČ. List je mogao da se nabavi u Čehoslovačkoj, a zvanično je distribuiran i u zapadne zemlje. „Nova borba” je takođe isporučivana u Jugoslaviju, mada ilegalno.
2) Normalizacija odnosa između Jugoslavije i zemalja Istočnog bloka (1960-e) bio je period tokom kojeg je politička aktivnost emigranata praktično prestala. Manji broj emigranata se čak vratio u Jugoslaviju. Od onih koji su ostali zahtevalo se da normalizuju svoj status u Čehoslovačkoj. Njima je nuđeno čehoslovačko državljanstvo i članstvo u KPČ. Za najradikalnije aktiviste to je bilo neprihvatljivo. Smetala im je sklonost čehoslovačkih reformatora da se dive tzv. „jugoslovenskom modelu“. Smatrali su pokušaje reformisanja socijalističkog sistema kontrarevolucionarnim nastojanjima koja za cilj imaju obnovu kapitalističkog sistema. Shodno tome, oduševljeno su pozdravili vojnu intervenciju sovjetskih vlasti u Čehoslovačkoj 1968. godine. Radikalni aktivisti su se nadali da bi ovakva intervencija takođe mogla da se ponovi protiv jugoslovenskog režima, te su počeli da oživljavaju svoje političke aktivnosti. Ipak, euforija među emigrantima bila je kratkog veka kada su shvatili da SSSR nije zainteresovan za intervenciju u Jugoslaviji.
3) Decenija 1970-e je period tokom kojeg aktivisti jugoslovenske informbiroovske emigracije u Pragu prelaze na viši organizacioni nivo. U saradnji sa drugim jugoslovenskim emigrantskim ćelijama širom Evrope, održali su ilegalni kongres u martu 1974. godine u Baru, u Crnoj Gori, na kojem su proglasili ponovno uspostavljanje Komunističke partije Jugoslavije (dalje u tekstu: nova KPJ) i izabrali centralni komitet. Zbog toga su protagonisti ovog radikalnog krila od 1974. počeli sebe da nazivaju pokretom nove KPJ.
Unutar nove KPJ relativno važnu poziciju imala je tzv. praška ćelija, koju su činili bračni par Dragila – Pero i Dušanka – i Ivan Sinanovič, osnivač zbirke. U vreme pripremanja Kongresa, Prag je postao mesto tajnih sastanaka i centar za proizvodnju i distribuciju ilegalnih letaka kako bi bili poslati u Jugoslaviju. Leci su bili upućeni na stotine adresa u Jugoslaviji. Uglavnom su bili namenjeni onima koji su bili poznati kao nekadašnje pristalice Informbiroa ili su bili na zvaničnim pozicijama u veteranskim organizacijama ili čak u okviru partijskog i državnog aparata, a koje su autori propagandnih letaka smatrali potencijalnim simpatizerima. Leci su se slali na mesečnom nivou. Njihova distribucija se proredila nakon što je čehoslovačka državna bezbednost otkrila ove ilegalne aktivnosti. Do ovih saznanja Čehoslovačka nije došla pregledanjem pošiljki (samo su pošiljke između Čehoslovačke i zapadnih zemalja bile kontrolisane), već zato što je ovaj problem pomenut na sastancima visokog nivoa između jugoslovenskih i čehoslovačkih predstavnika. Jugosloveni su zahtevali od čehoslovačkih vlasti da zaustave jedno takvo anti-jugoslovensko delovanje. Jugoslavija je sumnjičila Čehoslovačku ne samo da dozvoljava, već i da podržava ove operacije. Međutim, to je u stvari bila jedna sasvim ilegalna aktivnost koju je praška ćelija sprovodila potpuno sama.
Iako objektivno mala i marginalna grupa, jugoslovenska informbiroovska emigracija činila se jugoslovenskom režimu kao politička pretnja. Od Barskog kongresa 1974. godine, Titov režim je počeo da koristi oblike represije kakvi nisu viđeni još od kasnih 1950-ih. Došlo je do niza pravnih postupaka, tokom kojih su izrečene visoke kazne.
Tema jugoslovenske informbiroovske emigracije nije bila mnogo zastupljena u istoriografiji. Ipak, počevši od 1980-ih, javna rasprava je okarakterisala raskol u KPJ i progone sledbenika politike Sovjetskog Saveza (pogotovo slučaj logora za političke zatvorenike na Golom otoku) na polarizujući način. Jedna strana je smatrala Titov režim totalitarnim, nemilosrdnim i suštinski utemeljenim na staljinističkoj osnovi. Druga strana je prikazivala Informbiro kao pokušaj narušavanja suvereniteta i unutrašnjeg integriteta Jugoslavije i destabilizovanja njenog državnog sistema.
Dakle, zbirka „Jugoslovenski informbiroovci u Pragu” značajna je zbog toga što ne prikazuje informbiroovce samo kao žrtve represije nemilosrdnog titoističkog režima ili kao dogmatizovane pristalice staljinističkog/sovjetskog autoriteta, već kao samosvesni, intelektualni i organizovani pokret idealista i vatrenih posvećenika vrednostima komunističkog internacionalizma.
Zbirku je osnovao Ivan Sinanovič, jedan od vodećih članova jugoslovenske informbiroovske emigracije u Pragu i član Centralnog komiteta nove KPJ. On je čuvao letke praške ćelije i nove KPJ kako bi dokumentovao njihove aktivnosti. Navodno, materijal je u to vreme bio najsigurniji kod Ivanoviča kao najmanje sumnjive osobe u redovima jugoslovenskih informbiroovaca u Pragu, s obzirom da je on bio član KPČ i čehoslovački državljanin. Sinanovič je 2011. godine predao zbirku češkom istoričaru Ondržeju Vojtjehovskom.
